ساروج؛ ملات اسرارآمیز ایرانی که برای حفاظت از گنج به کار می‌رفت | ماجرای «اتاقک‌های ساروجی» پر از طلا و گنج چیست؟

راز بقا: ساروج (Sarooj) یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی و پوششی است که در ایران و برخی کشور‌های خاورمیانه به کار گرفته شده و به دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد خود، هم در بنا‌های باشکوه و هم در مخفی‌کاری‌های خاص مثل حفاظت از گنج‌ها کاربرد داشته است. 

به گزارش راز بقا، این ماده با مقاومت بالا در برابر آب، فشار و عوامل جوی، نه‌تنها در سازه‌ها بلکه در داستان‌ها و افسانه‌های گنج‌یابی نیز جایگاهی ویژه دارد.

ماهیت و ترکیب ساروج

به گزارش راز بقا، ساروج نوعی ملات یا پوشش سخت است که از ترکیب آهک، خاک رس، خاکستر، الیاف گیاهی (مثل کاه یا الیاف خرما)، سفیده تخم‌مرغ، و گاهی مواد دیگری مانند روغن حیوانی یا گیاهی ساخته می‌شود. نسبت این مواد بر اساس نیاز و شرایط اقلیمی متفاوت بوده است. 

ساروج در ساخت پل‌ها و یخچال‌های قدیمی ایرانی نیز استفاده شده است. این ملات از ترکیب خاک رس و سنگ آهک به نسبت شش به چهار ساخته می‌شود تا مخلوطی سفت ایجاد شود که به مدت سه روز ورز داده می‌شود. مقداری از سرباره‌های کوره حمام‌ها همراه با الیاف گیاه نی‌زار (Typha)، سفیده تخم‌مرغ و کاه ترکیب شده و سپس با چوب هم زده می‌شود تا مخلوطی یکنواخت حاصل شود. در صورت نیاز، سفیده تخم‌مرغ می‌تواند به عنوان کاهش‌دهنده آب به کار رود. 

ریشه ساروج که در فارسی به آن سارُو می‌گفتند در واقع آهک است، یعنی سنگ آهک مخلوط شده با آرسنیک. 

گزارش‌های دقیق از باستان‌شناسی ایرانی منتشر شده مبنیی بر این که مخلوطی شامل آهک، ماسه و خاکستر در ساخت یک پل - سد ساسانی ۱۸۰۰ ساله در رود کارون، جنوب شوشتر به کار رفته است. «حمام شیخ بهایی» در اصفهان شامل ساروجی نفوذناپذیر در برابر آب بوده که از آهک، سفیده تخم‌مرغ و گرد بامبو ساخته شده است. 

فرمول دیگری که برای ساخت یخچال‌ها و مخازن آب در ایران استفاده می‌شود، ترکیبی از ماسه، خاک رس، سفیده تخم‌مرغ، آهک، موی بز و خاکستر در نسبت‌های مشخص است. همه این نمونه‌ها از خاصیت‌های پوزولانی (واکنش شیمیایی که باعث سختی ملات می‌شود) و / یا فرآیند بیوپلیمریزاسیون بهره می‌برند تا دوام و نفوذناپذیری ملات افزایش یابد. همچنین خاک باید حداقل دو هفته با آب خالص و مناسب برای آشامیدن خیسانده شود.

خاصیت اصلی ساروج، مقاومت فوق‌العاده در برابر نفوذ آب و فشار مکانیکی است. همین ویژگی باعث شده که از آن برای آب‌بندی سازه‌هایی مثل آب‌انبارها، حمام‌ها، قنات‌ها و حتی دیواره‌های داخلی بنا‌های تاریخی استفاده شود. با گذر زمان، ترکیب شیمیایی ساروج به‌قدری سخت می‌شود که شکستن یا نفوذ به آن بدون ابزار سنگین یا مواد منفجره بسیار دشوار است.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

جوغن چیست و چه ارتباطی با پیدا کردن گنج دارد؟

گنج کم‌عمق؛ از کجا بفهمیم که یگ گنج در نزدیکی سطح زمین است؟

«چوغان» یا جوغن‌های سوراخ‌دار؛ ترفند‌های عجیب گنج‌یابان برای پیدا کردن طلا و قبر اشراف‌زادگان باستانی!

تاریخچه استفاده از ساروج در معماری

به گزارش راز بقا، شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که استفاده از ساروج در ایران به بیش از دو هزار سال پیش برمی‌گردد. در دوره هخامنشیان و ساسانیان، این ماده برای ساخت و آب‌بندی سازه‌های مهم، به‌ویژه بنا‌های آبی و مخازن ذخیره آب، رواج داشت. همچنین در بنا‌های مذهبی و کاخ‌ها برای ایجاد پوششی بادوام و زیبا به‌کار می‌رفت.

در مناطق گرم و خشک ایران، جایی که ذخیره و نگهداری آب ارزش حیاتی داشت، ساروج نقشی کلیدی ایفا می‌کرد. در بسیاری از آب‌انبار‌های تاریخی شهرهایی، چون یزد، کرمان و کاشان هنوز لایه‌های اصلی ساروج سالم و کارآمد باقی مانده‌اند.

ساروج و حفاظت از گنج‌ها

به گزارش راز بقا، کاربرد ساروج در حفاظت از گنج‌ها و اشیای قیمتی به دوران باستان و به‌خصوص عصر پادشاهی‌های محلی و دوره‌های پرآشوب تاریخی بازمی‌گردد. در زمان‌هایی که امنیت مالی و سیاسی متزلزل بود، اشراف، بازرگانان و فرماندهان، ثروت خود را در مکان‌های مخفی دفن می‌کردند. برای این کار، پس از ایجاد حفره یا اتاقک زیرزمینی، ورودی آن را با لایه‌ای ضخیم از ساروج می‌بستند.

دلایل انتخاب ساروج برای این کار عبارت بودند از:

سختی و استحکام بالا: نفوذ به ساروج بدون ابزار تخصصی تقریباً غیرممکن بود و این زمان لازم برای تخریب آن، شانس یافتن گنج توسط افراد غیرمجاز را کاهش می‌داد.

مقاومت در برابر آب و رطوبت: اگر گنج یا اشیای قیمتی در محیط‌های مرطوب یا نزدیک آب دفن می‌شدند، ساروج مانع از زنگ‌زدگی فلزات و تخریب اشیاء می‌گردید.

مخفی‌کاری: پس از خشک شدن، سطح ساروج به‌قدری با محیط و مصالح اطراف یکدست می‌شد که تشخیص محل دقیق ورودی یا حفره بسیار دشوار بود.

این روش استفاده از ساروج برای حفاظت گنج‌ها در ایران، خاورمیانه و حتی برخی نقاط آسیای مرکزی، تا حدود چند قرن پیش نیز رایج بود و آثار آن هنوز در برخی محوطه‌های تاریخی و روستایی دیده می‌شود.

افسانه‌ها، چالش‌ها و روش‌های تخریب ساروج

به گزارش راز بقا، به مرور زمان، کاربرد ساروج در داستان‌ها و افسانه‌های گنج‌یابی رنگ و بوی اسرارآمیز گرفت. روایت‌هایی از وجود «اتاقک‌های ساروجی» که درون آنها صندوق‌های طلا یا اشیای باستانی پنهان شده، هنوز در میان مردم نقل می‌شود. 

اما ساروج به همان اندازه که ساختنش دشوار بود، شکستن آن هم کار ساده‌ای نبود. برای تخریب ساروج ضخیم، در گذشته از ضربه‌های مداوم با پتک و ابزار آهنی استفاده می‌شد. در دوران معاصر، برخی از مواد شیمیایی خاص برای حل یا تضعیف ساختار آن به کار گرفته می‌شوند، اما این روش‌ها خطرناک و پرهزینه هستند.

به همین دلیل، بسیاری از محققان و باستان‌شناسان تأکید می‌کنند که هرگونه تلاش برای تخریب ساروج در محوطه‌های تاریخی، علاوه بر آسیب به میراث فرهنگی، می‌تواند منجر به تخریب کامل ساختار و از بین رفتن ارزش باستانی آن شود.

به گزارش راز بقا، ساروج، این ملات بادوام و شگفت‌انگیز، نه‌تنها بخشی از تاریخ مهندسی و معماری ایران است، بلکه در فرهنگ عامه نیز به‌عنوان نماد حفاظت و پایداری شناخته می‌شود. از آب‌انبار‌های کویری تا اتاقک‌های مخفی گنج، این ماده قرن‌ها توانسته در برابر گذر زمان مقاومت کند. شناخت ویژگی‌ها و پیشینه ساروج، بخشی از فهم عمیق‌تر ما از مهارت‌ها و ابتکار‌های گذشتگان است.